تاریخ چاپ در تبریز

شروع به کار نخستین ماشین چاپ در تبریز به سال 1232 ه ق ، آغاز تحول بزرگی بود که در اغلب شئونات کشور به وجود آمد و جامعه ایران را وارد دنیای جدیدی نمود، که تبعات آن به صورت دگرگونی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نمودار گردید.

نقشی که صنعت چاپ در ایران آن روز بازی کرد، شبیه نقشی است که تلوزیون، اقمار مصنوعی، اینترنت، ماهواره در دنیای امروز بازی میکند.

نشر کتاب و روزنامه از نتایج این صنعت مادر رسانه ها بود که در جامعه ایران تاثیر شگرف تاریخی بر جای نهاد. چاپ اولین کتاب تحت عنوان رساله جهادیه که مربوط به جنگ های ایران و روس بود و بر اساس نیاز های جامعه منتشر شده و اغالگران تزاری را مورد هدف قرار داده بود، نماد ادبیات مقاومت به شمار میرفت.

و یا نخستین کتاب هایی که که از زبان های مختلف در تبریز تر جمه و در این شهر به زیور چاپ آراسته شدند، در بیداری افکار مردم و آشنایی آنها با اوضاع و احوال دیگر جهان شایان دقت است.کتاب یک کلمه تالیف میرزا یوسف مستشارالدوله تبریزی که مزایای حاکمیت قانون را به جای حکومت فردی میشناسند و یا کتاب های میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی را که به قول زنده یاد یحیی آرین پور میتوان در استقرار مشروطیت الفبای آزادی نامید و به قول روانشاد دکتر محمد اسماعیل رضوانی: نوشته های مرحوم طالبوف تبریزی و حاج زین العابدین مراغه ای در انقلاب مشروطیت ایران همان اثر را داشته که نوشته های منتسکوی وژان ژاک روسو در انقلاب کبیر فرانسه.

تاثیر جراید نیز در پیدایش نهضت تحریم تنباکو، انقلاب مشروطیت و دیگر تحولات تاریخی از جملع تاسیس مدرسه،تئاترف سینما، و … روشن تر از آن است که نیاز به توضیح بیشتری باشد. این ها همه به برکت تاسیس صنعت چاپ بوده که این همه تحولات را سبب گردیده است.

صنعت چاپ تبریز نه تنها در ایران، بلکه تاثیر خود را در سطح خاور میانه بر جای گذاشته استف به طوری که علاوه بر چاپ کتاب های تالیفی و ترجمه شده در تبریز و دیگر نقاط ایرانف آثار مکتوب نوشته شده در کشور های همجوار نیز در مطبعه های تبریز چاپ و در سطح کشور های منطقه توزیع شدند و ملل همسایه را تحت تاثیر قرار دادند.

در نیمه اول قرن نوزدهم، کتاب های قره باغ نامه در بند نامه قانون قدسی تالیف عباسقلی آقا باکیخانوف و کتاب درسی به زبان ترکی که توسط میرزا شفیع واضح و گریگوروف در آن سوی ارس نوشته شده بودن و تعداد زیاد کتب علمی در چاپخانه های تبریز چاپ شده و در ممالک همجوار پخخش گردیده اند.

انتشار دیوان حکیم ابوالقاسم نباتی در دوران حیاتش، گستردگی آثار او و مهر و محبت مردم نه تنها آذربایجان ایران، بلکه ساکنان آن سوی ارس نسبت به شاعر را نشان میدهد، این محبوبیت بیشتر مدیون چاپ دیوان شاعر و توزیع آن در منطقه بود.

کتاب هایی که در قرن نوزدهم در چاپخانه های تبریز چاپ شدند هم اینک در کتابخانه ها و موزه های مشهور دنیا از جمله پطرزبورگ، مسکو، باکو،تفلیس، تهران،استانبول،قاهره، بغداد،برلین، لندن،واشنگتن، هندوستان، و دیگر کتابخانه ها نگهداری مشود.

اولین ماشین چاپ به دستور میرزا نایب السلطنه و به همت و پایمردی میرزا زین العابدین تبریزی پدر صنعت چاپ ایران در محله ویجویه که آن موقع در خارج از قلعه تبریز بود راه اندازی شد، از نوع سربی یا حروفی بود که سالیانی چند کتاب های متعددی را چاپ و منتشر کرد.

پس از چند سال، این شیوه بنا به عللی متروک و چاپ سنگی متداول گردید و مت 60 سال این شیوه رایج بود تا این که بر اساس نیاز جامعه چاپ سربی دوباره به کار گرفته شد.

در این میان، مردان کاردان و سختکوشی، این صنعت مادر رسانه ها را با پشتکار و دلسوزی قابل تحسینی پیش بردند که باید نام آنان در تاریخ بماند. میرزا زین العابدین تبریزی که طی سال ها اقامت در روسیه این فن را فرا گرفته و نه تنها نخست آن را در تبریز و سپس در تهران راه انداخته بود، بلکه شاگردانی که وی تربیت کرده بود، این صنعت را در اغلب شهر های ایران بنیان گذاشته و آن را پی گرفته بودند.

میرزا زین العابدین در سال 1239 ه ق به دستور فتحعلی شاه راهی تهران میشود تا این صنعت را در پایتخت نیز به اکار اندازد،شاگردان او از جمله ملا محمد باقر تبریزی، خلیل تبریزی، علی بن محمد حسین تبریزی و … کار او را در دارالسلطنه تبریز دنبال کردند. در این زمینه باید از آقا علی و آقا زضا پسران مرحوم امین الشرع تبریزی از پیشگامان این صنعت و فرزندان آن دو صنعتگر یاد کرد که نه تنها به مدت بیش از یک قرن،این فن شریف را در تبریز ادامه دادند،بلکه بهترین کتاب های مطبوع این شهر محصول تلاش های صادقانه انان بود و به همین علت شعرا در وصف این نامداران اشعاری سروده و آنان را توصیف کردند.

این مقاله ادامه دارد… (در حال آپدیت)

منبع: کتاب تبریز مهد صنعت چاپ در ایران